HISTORIA INFRASTRUKTURA RELACJE, POŁĄCZENIA TABOR





Jest to trzeci z serii artykułów (część pierwsza, część druga, część czwarta) opisujących sytuację na liniach kolejowych naszego regionu, z perspektywy służbowego rozkładu jazdy (zeszyt 41) ważnego od 9. maja 1948 roku. Wydawnictwo to zawiera interesujące materiały historyczne, takie jak szczegółowe rozkłady jazdy pociągów (zarówno pasażerskich jak i towarowych), rodzaje stosowanych lokomotyw czy wreszcie informacje na temat stałych ograniczeń prędkości. Podział serii artykułów na części jest identyczny z podziałem rozdziałów w służbowym rozkładzie.

Stan techniczny i parametry linii

W pliku z wykazem ostrzeżeń stałych umieszczono wykazy dla linii Dziedzice - Piotrowice oraz Most Wisła podg. - Chybie. Od razu uwagę zwraca nietypowy, trzycyfrowy kilometraż linii do Piotrowic. Jest to „oryginalny” kilometraż liczony z Wiednia, a dokładnie z nieistniejącego obecnie wiedeńskiego dworca Wien Nordbahnhof (pol. Wiedeń Dworzec Północny), od którego rozpoczynała się Kolej Północna Cesarza Ferdynanda (niem. k.k. privilegierte Kaiser Ferdinands-Nordbahn). Widać zatem, że krótko po wojnie stosowany był „nominalny” kilometraż linii. Do dnia dzisiejszego zresztą, pomimo zmiany kilometraża (obecnie kilometraż liczony jest od Trzebini) na niektórych słupkach hektometrycznych, pod warstwą farby widoczny jest wykuty w kamieniu „oryginalny”, trzycyfrowy kilometraż. Co ciekawe, po czeskiej jak i austriackiej stronie kilometraż Kolei Północnej jest nadal obowiązującym.

Jak wynika z lektury wykazu ostrzeżeń dla linii Dziedzice - Piotrowice, z początkiem obowiązywania omawianego rozkładu jazdy, w stanie ograniczonej używalności były trzy obiekty. Po naniesieniu poprawki konstrukcja prowizoryczna funkcjonowała nadal na dwóch obiektach: w kilometrze 325,297 (most na rzece Iłownicy, na odcinku Dziedzice - Ochodza podg.) oraz w kilometrze 308,200 - 307,700 (most na rzece Wiśle, tuż za przystankiem w Drogomyślu - jadąc w stronę Zebrzydowic). W przypadku tego drugiego obiektu, punktowe ograniczenia prędkości (wpisane zapewne oddzielnie dla poszczególnych torów) zastąpiono odcinkowym i dodano informację, że most prowizoryczny znajduje się na torze objazdowym. Oznacza to, że w tamtym miejscu ze względu na odbudowę jednego z mostów było jednotorowe „wąskie gardło”. Świadczy o tym oddzielne ujęcie Drogomyśla jako posterunku osłonnego w rozkładach jazdy wszystkich pociągów (niezależnie od przystanku osobowego Drogomyśl). Pewną zagadkę stanowi tutaj fakt, że w służbowym rozkładzie, dla wszystkich pociągów przejeżdżających przez ten posterunek (niezależnie od rodzaju pociągu i kierunku jazdy) mamy oznaczenie przejazdu przy semaforze wskazującym sygnał Sr3 (wolna droga ze zmniejszoną prędkością). Oznacza to, że każdy pociąg musiał zjechać na rozjeździe „w bok” aby przejechać ten jednotorowy odcinek. Wynika z tego, że ewentualny tor objazdowy musiał wychodzić poza normalny przebieg linii oraz, że nie było to zwyczajne zamknięcie jednego z torów (wówczas pociągi jadące z jednego z kierunków nie musiałyby jechać na rozjeździe „w bok”). Trudno powiedzieć jak dokładnie poprowadzony był ten objazd, do czasów obecnych nie zachowały się w tamtym miejscu żadne widoczne ślady. Dokładny opis pozostaje więc kwestią otwartą. Podobnie jak wyjaśnienie faktu, że do dnia dzisiejszego każdy z torów w tamtym miejscu biegnie trochę innym rodzajem mostu: tor nr 1 po moście z kratownicą trapezową, tor nr 2 po moście z łukiem.

Z kolei w wykazie dla linii Most Wisła podg. - Chybie znajdujemy, podaną najprawdopodobniej z błędnym kilometrażem, informację o prowizorycznym moście na rzece Iłownicy. Nie działała wówczas również blokada stacyjna w obrębie stacji towarowej w Czarnolesiu.

Dopuszczalna prędkość drogowa dla pociągów osobowych na poszczególnych odcinkach wynosiła:

Most Wisła podg. - Ochodza podg. - 60 km/h
Ochodza podg. - Petrovice u/Boh. - 70 km/h

Dla pociągów towarowych (za wyjątkiem pociągów ekspresowych) na całej trasie dopuszczalna prędkość wynosiła 60 km/h.

W rozkładzie obowiązywał następujący wykaz posterunków (pisownia oryginalna. W nawiasie okrągłym podano tzw. „kilometraż oznaczony na linii”, w nawiasie kwadratowym podano - tam gdzie to było możliwe - współczesny kilometraż):

Dla linii Dziedzice - Petrovice u/Boh.

Dziedzice (326,66) [Czechowice-Dziedzice 46,664]
Ochodza p.odgł. (323,70) [49,600]
Zabrzeg p.o. (321,62) [51,441]
Ligota p.odgł. (320,40)
Czarnolesie p.o. (319,27) [53,791]
Landek p.b. (316,23) [obecnie Bronów podg. 56,800]
Chybie (312,38) [60,772]
Drogomyśl p.b. i p.o. (308,61) [64,730]
Pruchna (303,55) [69,807]
Stawy p.b. (301,20)
Morskie Oko p.b. (298,70)
Zebrzydowice (296,62) [76,374]
Nowy Dwór p.b. (293,30)
Granica Państwa (292,59) [80,662]
Petrovice u/Boh. (290,64)

Dla linii Most Wisła podg. - Chybie:

Most Wisła p.odgł. (359,70) [0,200]
Ochodza p.odgł. (323,70) [2,504]
Czarnolesie tow. (319,27) [7,000]
Chybie (312,38) [13,449]

Legenda:
p.b. - posterunek blokowy
p.odgł. - posterunek odgałęźny (współczesny skrót: podg.)
p.o. - przystanek osobowy

Zaskakująca jest tutaj obecność przystanku osobowego w Czarnolesiu. Pomimo tego, że figuruje w wykazie posterunków (i to niezależnie od stacji towarowej w Czarnolesiu), nie jest ujęty w rozkładzie jazdy żadnego z pociągów (pojawia się jako dostępny w rozkładach jazdy dopiero po 1959 roku).

Do czasów współczesnych, ze względu na zabudowanie na linii samoczynnej blokady liniowej, nie zachował się żaden działający posterunek blokowy. Niejasną sprawą natomiast jest nieistniejący obecnie posterunek odgałęźny Ligota, który znajdował się gdzieś pomiędzy przystankiem Zabrzeg a Czarnolesie. Dokąd umożliwiał on zjazd? Na zdjęciach z początku lat 70. XX wieku (a więc z czasu kiedy wybudowano posterunki odgałęźne Bronów i Bieniowiec) zrobionych w okolicy kilometra 59. linii, widać posterunek dróżniczy, który posadowiono na nieużywanym torze kolejowym. Być może przed 1948 rokiem, w miejscu gdzie znajdował się wspomniany posterunek odgałęźny Ligota, odchodził jakiś dodatkowy tor, który dochodził do okolic dzisiejszego przejazdu kolejowego na ul. Jagodowej. Przypuszczenia te z pewnością wymagają dokładniejszego sprawdzenia. Zastanawiający jest również kilometraż podany dla posterunku odgałęźnego Most Wisła. Jest to kilometraż taki, jaki występował w oznaczeniach na linii kolejowej - w tym przypadku na linii Katowice - Zwardoń. Wartość ta odpowiada kilometrażowi liczonemu z Warszawy przez Koluszki, Częstochowę, Katowice. Nie należy zatem odczytywać tego bezpośrednio (tzn. odległość Most Wisła - Chybie nie wynosiła 47 kilometrów :).

Ruch osobowy

W ruchu osobowym, na omawianej linii kursowało 6 pociągów pasażerskich pośpiesznych (w tym 4 międzynarodowe) i 22 pociągi pasażerskie podmiejskie (w tym 6 międzynarodowych, kursujących do/z Piotrowic). Zestawienie istotnych informacji na ich temat przedstawiono w tabelach 1 - 3.

Tabela 1. Zestawienie informacji o pociągach pośpiesznych na podstawie służbowego rozkładu jazdy ważnego od 9 maja 1948 roku (zachowano oryginalną pisownię nazw stacji).

Interesujących informacji dostarcza dokładna analiza rozkładu jazdy pociągów międzynarodowych. Podobnie jak to było w przypadku pociągów przekraczających granicę między Cieszynami, również tutaj wprowadzono 1-minutowy postój w punkcie „Granica Państwa, km 292,59”. Postój ten bez wyjątku dotyczy wszystkich pociągów pasażerskich (pośpiesznych jak i lokalnych osobowych) i towarowych. Zresztą postoje stanowiły ważny element kursowania pośpiesznych pociągów międzynarodowych. Te dłuższe miały miejsce po obu stronach granicy. Wynikały one najpewniej z konieczności przeprowadzenia odprawy granicznej i zmiany lokomotywy, ewentualnie przepinania wagonów. Jak to wyglądało w praktyce? Zestawienie prezentuje Tabela 1a

Tabela 1a. Wykaz dłuższych postojów dla pociągów pospiesznych międzynarodowych na podstawie służbowego rozkładu jazdy ważnego od 9 maja 1948 roku.

Tabela 2. Zestawienie informacji o pociągach pasażerskich podmiejskich kursujących na odcinku Zebrzydowice - Dziedzice na podstawie służbowego rozkładu jazdy ważnego od 9 maja 1948 roku.

Tabela 3. Zestawienie informacji o pociągach pasażerskich podmiejskich kursujących przez granicę na odcinku Zebrzydowice - Piotrowice, na podstawie służbowego rozkładu jazdy ważnego od 9 maja 1948 roku.

Lektura tabel 1-3 pokazuje różnorodność trakcji parowej z jaką mieliśmy do czynienia na omawianej linii w tamtym okresie. Pojawia się aż 6 typów parowozów. Najstarsza seria - Tp1 - wywodząca się z pruskiej serii towarowej, produkowana w latach 1893-1917 prowadziła pociągi Zebrzydowice - Piotrowice. Najpopularniejszą lokomotywą obsługująca pociągi podmiejskie była OKl27 - parowóz polskiej konstrukcji, produkowany w Chrzanowskim Fabloku w latach 1928-1933 (część tych pociągów prowadzona była parowozem serii Tr203, wywodzącym się z amerykańskiej serii S160, która trafiła na PKP w ramach powojennej pomocy UNRRA). W przypadku pociągów pośpiesznych, występowała możliwość prowadzenia składu przez trzy rodzaje lokomotyw (Tabela 1). W zależności od rodzaju lokomotywy różne było przypisane obciążenie. Nie jest wykluczone więc, że w niektórych przypadkach skład prowadziły lokomotywy w trakcji podwójnej.

Co ciekawe, wszystkie pociągi pasażerskie podmiejskie (Tabela 2 i Tabela 3), trasowane były z prędkością maksymalną 60 km/h.

Zatrzymajmy się jeszcze na chwilę przy pociągach pośpiesznych.
W tym miejscu aż prosi się o porównanie ówczesnych czasów jazdy z tymi, które dostępne są obecnie (2014 rok). W Tabeli 4 przedstawiono porównanie pociągu pośpiesznego „Silesia” kursującego pod skrzydłami PKP Intercity, z pociągiem pospiesznym nr 102/103 z 1948 roku.

Tabela 4. Porównanie wybranych parametrów przejazdu na odcinku Kraków - Zebrzydowice dla pociągów z czasów współczesnych z pociągiem pośpiesznym z 1948 roku.

Jak wynika jasno z Tabeli 4, oferowany przez kolej po 66 latach czas przejazdu uległ pogorszeniu na omawianym odcinku. Gdyby wziąć pod uwagę tylko odcinek Kraków - (Czechowice-) Dziedzice, sytuacja wygląda jeszcze gorzej dla współczesnej oferty (dokładne wyliczenia pozostawiam Czytelnikowi).

Ruch towarowy

Poniżej, w Tabeli 5 przedstawiono maksymalne dopuszczalne obciążenia i ilość osi dla pociągów towarowych kursujących tą trasą. Rozkład podaje te wartości dla dwóch typów parowozów: Ty2 oraz Ty45.

Tabela 5. Dopuszczalne obciążenia i maksymalne długości dla pociągów towarowych na linii Dziedzice - Zebrzydowice - Piotrowice na podstawie służbowego rozkładu jazdy ważnego od 9 maja 1948 roku.

Wyjątkiem były szybkie pociągi towarowe (określane jako przesyłkowo - ekspresowe, stosunkowo lekkie bo z obciążeniem maks. 500 ton), prowadzone parowozami serii Tr203.

W rozkładzie dla omawianej linii wyróżniono aż cztery kategorie pociągów: „przesyłkowo-ekspresowy”, „pośpieszny”, „dalekobieżny” i „zbiorowy”. Szczegółowe informacje dotyczące tych pociągów przedstawiono w Tabeli 6. Oprócz wyżej wymienionych, w osobnych tabelach rozkładu umieszczono grupy pociągów kursujących w stałych relacjach. Grupy te omówiono w dalszej części artykułu.

Tabela 6. Zestawienie informacji o pociągach towarowych dla linii Dziedzice - Zebrzydowice - Piotrowice na podstawie służbowego rozkładu jazdy ważnego od 9 maja 1948 roku.

Uwagę zwracają lekkie i szybkie pociągi ekspresowe - wytrasowane z największą szybkością spośród wszystkich pociągów towarowych: 60 km/h. Wszystkie pozostałe pociągi towarowe na omawianym odcinku były trasowane z największą prędkością 50 km/h. Z racji dużego ruchu na linii, siłą rzeczy pociągi towarowe miały wyznaczone długie czasy postojów na niektórych stacjach (niekiedy po kilkaset minut).

W osobnej części rozkładu jazdy, w tabelarycznych rozkładach jazdy ujęto osobno pociągi towarowe kursujące na następujących trasach:

Gliwice Rozrz. - Kochłowice/Wawel - Katowice Ligota - Tychy - Most Wisła podg., - Chybie/Czarnolesie - Zebrzydowice

Ciekawostką są pociągi kursujące do/z nieistniejącej już obecnie KWK Walenty-Wawel w Rudzie Śląskiej.

Jaworzno/Brzeszcze - Dziedzice - Chybie/Czarnolesie - Zebrzydowice

Knurów/Giwice Rozrz. - (Makoszowy - Katowice Ligota/KWK Dębieńsko - Jaśkowice Śl.) - Tychy - Most Wisła podg. - Chybie - Zebrzydowice

Nowy Bytom - Chebzie - (Katowice Rozrz. - Katowice Ligota/Siemianowice Śl. - Szopienice Płn.) - Tychy - Most Wisła podg. - Ochodza podg. - Chybie/Czarnolesie - Zebrzydowice

Tarnowskie Góry - Bytom - Chorzów - Katowice Rozrz. - Katowice Ligota - Most Wisła podg. - Ochodza podg. - Chybie/Czarnolesie - Zebrzydowice

Żurawica - Kraków Płaszów - Trzebinia - Oświęcim - Dziedzice - Chybie/Czarnolesie - Zebrzydowice

Pociągi zdawcze kursujące na trasie Zebrzydowice - Granica Państwa - Piotrowice

Uwagę zwraca liczba pociągów zdawczych przewidzianych do kursowania przez granicę (przeszło 40 par pociągów!); w każdym przypadku z obowiązkowym, jednominutowym postojem na granicy. W przypadku większości pozostałych pociągów widać, że linia przez stację towarową w Czarnolesiu pełniła dla nich raczej rolę alternatywy dla mocno obciążonej linii Dziedzice - Zebrzydowice.

Bogactwo relacji pociągów towarowych i pasażerskich jak i mnogość ich kategorii świadczy o ważnej roli jaką pełniła wówczas linia kolejowa Dziedzice - Zebrzydowice. Niektóre z wątków poruszonych w artykule niewątpliwie wymagają głębszego zbadania, ale pozwalają spojrzeć z ciekawej perspektywy na tę magistralną linię.

Dostępna kolejna, ostatnia już część część tej serii artykułów, pt.: „Linia Bielsko - Cieszyn”