Kolejka buraczana cukrowni w Chybiu

Maciej Dembiniok

O jedynej na Śląsku Cieszyńskim wąskotorowej kolejce buraczanej wie dziś niewiele osób, choć przez wiele lat miała ona podstawowe znaczenie dla działania największego zakładu pracy w Chybiu.

Była ona nierozerwalnie związana ze zlikwidowaną obecnie cukrownią w Chybiu, której początki działalności sięgają roku 1884. Zakład ten wybudowany został z inicjatywy Komory Cieszyńskiej - instytucji powołanej w roku 1654 przez habsburskich książąt cieszyńskich w celu sprawnego zarządzania ich majątkami. Inwestycja ta okazała się trafiona i wkrótce zakład zaczął przynosić duże zyski. Początkowo produkowano tu tylko żółtą mączkę, ale wkrótce zainstalowano urządzenia służące procesowi rafinacji i umożliwiające wytwarzanie cukru. Po rozpadzie Austro-Węgier cukrownia została przekształcona w spółkę akcyjną, a od roku 1920 zaczęto używać oficjalnej nazwy Cukrownia „Chybie”. Po II wojnie światowej zakład znacjonalizowano i nadal prowadzono jego rozbudowę i modernizacje. Po przemianach ustrojowych roku 1989 cukrownia zmieniała swą przynależność, aby w końcu zostać włączoną w struktury niemieckiej grupy Südzucker Polska. Nowi właściciele podjęli decyzję o zaprzestaniu produkcji i stopniowej likwidacji zakładów.

Koleje wąskotorowe budowane przez cukrownie miały za zadanie zapewnić tani i efektywny dowóz buraków cukrowych do zakładów podczas kampanii cukrowniczych trwających zwykle ok. trzech miesięcy i rozpoczynających się najczęściej w październiku. W przebiegu linii tworzono ładownie, gdzie okoliczni plantatorzy zwozili własnym transportem zebrane buraki, a kursujące wówczas pociągi odbierały surowiec i transportowały go do magazynów cukrowni. Poza okresem kampanii koleje te były używane w niewielkim zakresie.

Nie inaczej było w przypadku kolejki wybudowanej przez cukrownię w Chybiu. Rozpoczynała ona bieg w Drogomyślu (dokładnie w części wsi zwanej Szpital), gdzie znajdowała się główna ładownia. Zlokalizowana była ona w pobliżu obecnych zabudowań Centrum Rozrodu Koni, być może nawet do magazynowania wykorzystywane były istniejące do dziś budynki. Możliwe, że w przebiegu linii istniały także inne ładownie. W początkowym odcinku od linii odchodziło odgałęzienie o długości ok. 1,5 km, które biegło w stronę Ochab i według map dochodziło do brzegu rzeki Wisły. Według relacji mieszkańców (informacje uzyskane od p. Romana Mazura) odgałęzieniem tym transportowano m.in. żwir wydobywany znad brzegu Wisły, który następnie wykorzystywany był na terenie cukrowni.

Następnie tor biegł równolegle do obecnej ulicy Klonowej w Drogomyślu - tutaj zachował się wał ziemny, którym z dużym prawdopodobieństwem biegło torowisko kolejki. Przebiagając obecną ulicą Kalinową tor docierał do Zaborza, gdzie poprowadzony został w okolicy obecnego Zakładu Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej PAN Gołysz. Dalej linia biegła prosto, aby skręcić ostro w lewo w obecną ulicę Myśliwską w Zaborzu (skręt zlokalizowany był w części wsi zwanej Rotacja). Stąd kolejka biegła już prosto w kierunku cukrowni przez Mnich. Długość linii (bez wzmiankowanego odgałęzienia w kierunku Ochab) wynosiła ok. 6,5 km.

Kolejka powstała już w początkach działalności cukrowni, czyli ok. roku 1884, natomiast koniec jej pracy nastąpił po I wojnie światowej lub już w jej trakcie. Było to związane ze zmniejszonym spożyciem cukru i wielokrotnym wzrostem podaży nad możliwościami nabywczymi ludności, gdyż cukrownia mogła sprzedawać swoje produkty tylko w wyznaczonych rejonach kraju. W latach 1913-1921 nie prowadzono w związku z tym faktem kampanii cukrowniczych, sprowadzając jedynie surowy cukier z krajów czeskich i prowadząc jego rafinację. W tym okresie podjęto zapewne decyzję o likwidacji kolejki.

Ciekawostką jest fakt, iż w dniu 3 lipca 1895 roku kolejką podróżował arcyksiążę Fryderyk z rodziną podczas jego pierwszej wizyty w Księstwie Cieszyńskim. Przyozdobionym różami, kwiatami polnymi i liśćmi dębu czterowagonowym składem podróżowano z Drogomyśla do Chybia.

Szczegółowe dane parowozów
Ciśnienie pary w kotle	12 atm
Moc użyteczna	50 KM
Średnica cylindra	200 mm
Skok tłoka	300 mm
Powierzchnia ogrzewalna kotła	16,5 m²
Powierzchnia rusztu	0,3 m²
Ciężar próżnej	7,3 t
Ciężar służbowy	9 t
Siła pociągowa	1200 kg
Zapas wody	700 l
Zapas węgla	400 kg
Największa szerokość	1900 mm
Najmniejszy łuk toru	20 m
Średnica kół	620 mm

Tory kolejki posiadały rozstaw szyn 1000 mm, a tabor stanowiły dwie lokomotywy parowe wyprodukowane w niemieckich zakładach Maschinenbau-Gesellschaft Heilbronn w roku 1884 (numery fabryczne 191 i 195, typ III według katalogu fabrycznego). Lokomotywa nr 191 dostarczona została w dniu 30 sierpnia 1884 roku. Były to dwuosiowe (układ osi B) tendrzaki o mocy 50 KM. Długość parowozu wynosiła 4300 mm, największa szerokość 1900 mm, a rozstaw osi 1260 mm. Buraki przewożone były na niewielkich dwuosiowych wagonach, których cukrownia posiadała co najmniej kilkanaście. Po likwidacji kolejki jedna z lokomotyw (nr 191) została prawdopodobnie sprzedana Kolei Lokalnej Chybie-Strumień, gdzie przebudowano ją na tor szerokości 760 mm.

Do dziś zachował się nasyp kolejki wzdłuż ulicy Klonowej w Drogomyślu, a wiele ulic (np. Kalinowa w Zaborzu) zostało poprowadzonych po jej śladzie. Na terenie cukrowni brak jakichkolwiek pozostałości.

Autor serdecznie dziękuje Panu Krzysztofowi Zintel za cenne informacje i materiały. Serdecznie zapraszam Czytelników do podzielenia się kolejnymi informacjami na temat tej kolei wąskotorowej.

Źródła:

• 100 lat cukrowni „Chybie”, Cieszyn 1984
• Katalog firmowy Maschinenbau-Gesellschaft Heilbronn 1907
• Werner Willhaus: Maschinenbau-Gesellschaft Heilbronn - Dampfkraft für Schiene, Straße und Landwirtschaft Eisenbahn-Kurier-Verlag, Freiburg 2000
• Specialkarte der k.u.k. österreichisch-ungarischen Monarchie im Maßstabe 1:75000 der Natur 1915
• Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Großblatt 128 Rybnik-Freistadt-Pleß 1943